Haalt de self-fulfilling prophecy het jaar 2000?
Ieder vak heeft zijn eigen sprookjes. De sociaal-psychologen hebben de vertellingen van Milgram, de historici hebben de neus van Cleopatra, de natuurkundigen hebben Archimedes in zijn bad en ook nog de appel van Newton, de antropologen hebben de erotisch onbevangen Trobrianders, en wij sociologen hebben de bank die ten prooi viel aan de zichzelf waarmakende voorspelling. Ik heb die fameuze geschiedenis voor het eerst gehoord in 1967 uit de mond van professor Den Hollander. Hij vertelde het verhaal dat Robert Merton beschrijft in zijn artikel The Self-Fulfilling Prophecy prachtig na, met kleine sub-anecdotes. Toen ik zelf colleges mocht geven, liet ik geen gelegenheid voorbij gaan om te vertellen over de bezorgde houders van spaarbankboekjes, die door hun misplaatste wantrouwen hun spaartegoeden liquideerden. Het laat zich mooi zo uitleggen: `Zouden die mensen niet allemaal op hetzelfde moment hun geld hebben opgeëeist, dan hadden ze tot in lengte van dagen van hun centen kunnen genieten.’ Het is een verhaal met een diepe morele ondertoon en je ziet de scène helemaal voor je: James Steward als de wanhopige directeur van de kleinsteedse bank: `Please, Mr. Miller, why don’t you go home, now.’
In de sociologie kent iedereen de voorbeelden van sociale situaties die kunnen worden bezien als varianten van dat oervoorbeeld van de zichzelf waarmakende voorspelling. Altijd zijn die gevallen veel minder overtuigend: als iedereen nu maar krachtig genoeg voorspelt dat asielzoekers zich schuldig zullen gaan maken aan criminaliteit, dan zullen ze de van hen verwachte misdaden ook echt gaan plegen. Je voelt direct dat dit geen sterke bewering is. Als er maar genoeg mensen zijn die een vrouw er van beschuldigen dat ze een heks is, dan zal ze ook echt op een bezemsteel kunnen vliegen.
Sinds ik het verhaal in 1967 hoorde, heb ik nog nooit meegemaakt dat een bank failliet is gegaan bij gebrek aan vertrouwen onder de cliëntèle. Nog nooit heb ik over iets dergelijks een stukje in de krant gelezen. Soms lees je wel eens over verschrikkelijke rampen bij banken, zoals de inmiddels beroemde instorting van de Barings-bank, maar dan blijkt de oorzaak weinig sociologisch te zijn: de catastrofes zijn het gevolg van de manipulaties van een rancuneuze werknemer. Eigenlijk heb ik in die 32 jaar dat ik nu bekend ben met self-fulfilling prophecy nog nooit iets gehoord of gelezen dat er ook maar in de verte op lijkt. En elk jaar vertel ik in mijn college weer met enthousiasme over de Last National Bank van Merton.
Maar misschien gaan we het beleven in de nacht van 31 december 1999 op 1 janauri 2000. Dat is de nacht waarvan is voorspeld dat de banken niet meer zullen kunnen uitbetalen, dat de treinen niet meer rijden, dat de vliegtuigen uit de lucht zullen vallen, dat de beademingsapparaten op de intensive care de geest zullen geven. Intussen lijkt het tamelijk zeker dat niets van dat alles zal gebeuren, althans niet in West-Europa of Amerika. Herinnert iemand zich nog de profetieën over de negende van de negende van het negenennegentigste jaar van de eeuw, wanneer alle computers op nulnulnulnul zouden springen? 9 november ging geheel ongemerkt voorbij en ik was, geloof ik, de enige zich die dag realiseerde dat er iets bijzonders zou kunnen gebeuren.
Maar het gaat niet alleen om de vraag of er werkelijk technische storingen zullen optreden, het gaat ook om wat `de mensen’ geloven. Vooral in de Verenigde Staten, één van die landen die technisch gezien van het millenniumprobleem weinig of geen last zullen hebben, is een ware milleniumrage uitgebroken. Het zijn in het bijzonder de zeer rechtse Amerikanen, felle tegenstanders van de ultralinks geachte Clinton, die ervan overtuigd zijn dat het op 31 december helemaal mis zal gaan. Ze menen zeker te weten dat vanaf die dag het hele sociale leven voor maanden diep ontwricht zal zijn en dat de regering en alle belangrijke democratische politici dat ook weten, maar die waarheid verborgen houden voor het volk. De rapporten waarin het naderend onheil gedetailleerd wordt voorspeld bestaan wel degelijk, maar ze worden voor ons verborgen gehouden. (Het programma The X Files is schadelijker voor de geestelijke volksgezondheid dan alle actiefilms van Steven Segal bij elkaar.) Hoe ver de angst en verwarring zijn voortgeschreden kan iedereen vaststellen door op het internet wat rond te neuzen. Typ bij voorbeeld Y2K in bij een goed zoekprogramma, en je bent direct thuis in de wereld van de onheilsprofeten (en degenen die hen weer pogen te ontmaskeren).
Onlangs las ik in de New York Reviewof Books een artikel waarin stond dat heel veel van die Amerikanen geloven dat door dit probleem de banken gedurende lange tijd niet meer zullen kunnen uitbetalen, de supermarkten niet meer bevoorraad zullen worden, de stoplichten niet meer zullen werken. En wat doen die mensen? Ze halen in de loop van december hun tegoeden van de bank en daardoor gaan de banken failliet. Ze vallen tegen de kersttijd ten prooi aan een verschrikkelijke hamsterwoede en daardoor raakt de bevoorrading van de supermarkten volstrekt ontregeld. Ze geloven dat het verkeer in de grote steden chaotisch wordt en daarom trekken ze – ik verzin het niet – in zulke grote aantallen naar het platteland dat de politie zich nu al zorgen maakt over de files die het verkeer inderdaad zullen ontregelen. 32 jaar lang heb ik op een echte self-fulfilling prophecy moeten wachten, maar nu krijg ik er misschien wel twintig tegelijk op een presenteerblaadje aangeboden.
Tenzij het niet gebeurt. Tegenover de self-fulfilling prophecy staat immers de self-defeating prophecy. Als nu maar genoeg verstandige Amerikanen in de populaire media uitleggen dat het grootste gevaar op oudejaarsavond niet valt te duchten van falende computers, maar van hysterische mensen, dan bestaat de kans dat een groot deel van de bevolking afziet van paniek-maatregelen en de jaarwisseling zich zonder onaangenaamheden zal voltrekken. Je zou dat eigenlijk moeten hopen. Maar ik zou het wel jammer vinden, want dan is mijn kans om zelf nog eens een zichzelf waarmakende voorspelling mee te maken voorgoed verkeken.
‘Haalt de self-fullfilling prophecy het jaar 2000?’ In: Sociologisch Mokum, Jaargang 3 (1999-2000), november 1999. pp. 29-30.
PS (2013): En inderdaad, de ons aangezegde rampen, nog tot op de laatste dag voorspeld door, in Nederland, Maurice de Hond, hebben niet plaats gevonden. Toch heb ik wel iets van een zichzelf waarmakende voorspelling mogen meemaken, maar ik moest daarvoor wachten tot donderdag, 1 oktober 2009. Toen zei Pieter Lakeman om kwart voor acht in het programma Goedemorgen Nederland dat spaarders bij de DSB – een bank die in de problemen was geraakt door hypotheken met zogenaamde woekerpolissen – er goed aan zouden doen om hun geld snel op te nemen. Dat gebeurde ook en nog diezelfde dag ging de bank van Dirk Scheringa ten onder. Toevallig moest ik op dinsdag, 6 oktober, de theorie van Merton over de self-fulfilling prophecy behandelen. Eindelijk had ik een mooie illustratie!