Inleiding tot de film The Experiment. Over het Stanford Prison onderzoek van Zimbardo (2011)
De film The Experiment is spannend en onderhoudend, een echte Hollywood-productie met beroemde Amerikaanse acteurs, zoals Adrien Brody, die speelde in The pianist en in King Kong en Forest Whitaker, die speelde in The Last King of Scotland. Ze kondigen de film aan als ‘A fast paced thriller that will keep you guessing.’ En dat is het ook. De film biedt een avondje spannend amusement, gemaakt door regisseur Paul Scheuring, die eerder Prison Break maakte en die je zo’n karweitje wel kunt toevertrouwen. Een gelikte Hollywood-productie met alle ingrediënten. Geen schools saai filmpje met een Amnesty boodschap.
De film, uitgebracht in 2010, is een bewerking van Das Experiment, en dat is een Duitse film uit 2001. Die film was op zijn beurt gebaseerd op een boek, Black Box van Mario Giordano, en dat boek was gebaseerd op iets dat echt was gebeurd, niet in een boek, niet in een film, maar in de echte wereld. Dat moet je goed bedenken als je naar deze film kijkt, de basis ervan is een waar gebeurde geschiedenis.
De werkelijke gebeurtenissen waarop het boek en de twee films zijn gebaseerd staan bekend als het Stanford Prison Experiment. Dat is een wetenschappelijk experiment dat werd gehouden aan de universiteit van Stanford in het jaar 1971. Een professor van die universiteit, de sociaal-psycholoog Philip Zimbardo, bedacht dit experiment, waarmee hij in een experimentele situatie wilde onderzoeken hoe ver mensen bereid zijn te gaan onder heel bijzondere omstandigheden.
Eigenlijk wilde Zimbardo weten hoe het komt dat hele gewone alledaagse mensen wanneer ze in een bijzondere situatie zijn, bereid en in staat zijn om andere mensen pijn te doen en zelfs te doden. Dat dat zo is weten we maar al te goed. Denk aan de uitroeiïngskampen van Hitler in de tweede wereldoorlog. Hitler was misschien een gek die bedacht dat alle joden moesten worden doodgemaakt, maar om dat mogelijk te maken moesten tienduizenden heel gewone Duitse mensen, ambtenaren, cipiers, militairen, politiemensen, in heel Europa meewerken aan het systematisch opsporen en transporteren en vermoorden van miljoenen joodse mensen. Hoe is het mogelijk dat alledaagse mensen onder zulke omstandigheden ineens wrede beulen blijken te zijn?
Professor Philip Zimobardo organiseerde een experiment in de kelder van de Stanford universiteit. Hij zette daar 24 studenten. Er was niets bijzonders aan die 24 studenten: er waren rijke en arme, gelovigen en ongelovigen, slimme en domme, linkse en rechtse, witte en zwarte bij. Wel waren het allemaal jonge mannen, geen vrouwen. En ook waren het allemaal vrij stabiele mensen, geen mensen met een psychiatrische geschiedenis, geen studenten die wel eens een geweldsmisdrijf hadden gepleegd, geen alcoholici of drugsgebruikers, hij koos vooral hele gewone, psychisch gezonde proefpersonen uit. Hij zei tegen die studenten: dit is een psychologisch experiment. We gaan met zijn allen gevangenisje spelen. Jullie, die twaalf daar aan de linkerkant zijn de gevangenen en jullie, die twaalf daar aan de rechterkant, zijn de bewakers. De indeling in wie gevangene zou spelen en wie bewaker zou spelen was helemaal willekeurig. In de daar op volgende dagen speelden de studenten dat ze leefden in een gesimuleerde gevangenis. Gesimuleerd, want het was niet echt een gevangenis, het waren de kelders van hun eigen universiteit. Maar wat er gebeurde verbijsterde iedereen, de onderzoekers, de deelnemers, de leiding van de universiteit, het was een verschrikkelijke schok. De studenten die de bewakers moesten spelen bleken al na een paar dagen zo wreed en misdadig hun zogenaamde gevangenen te mishandelen, dat de leiding het hele experiment hals over kop moest stop zetten omdat er anders gewonden en mogelijk ook doden zouden kunnen vallen. Het hele experiment had twee weken moeten duren, maar na zes dagen werd het veel te gevaarlijk. Anders dan in deze film werd het hele experiment in werkelijkheid dus snel afgebroken. De auteur van het boek en de makers van de film vragen zich nu af: wat zou er zijn gebeurd als ze nog wat langer zouden zijn doorgegaan.
Het Stanford experiment is daarna nog wel eens herhaald en elke keer is de uitkomst hetzelfde: geef een groep mensen heel veel macht over een andere groep mensen en al snel zullen ze zich ontpoppen als sadistische beulen. En dat is een heel schokkende, maar ook interessante uitkomst.
Het Stanford experiment lijkt erg op en wordt ook vaak in één adem genoemd met het Milgram experiment, waarbij mensen dachten dat ze andere mensen dodelijke electrische schokken moesten geven, hoewel dat gelukkig niet echt zo was.
Het werpt licht op wat de bewakers in de concentratiekampen uitspookten met hun gevangenen, het werpt licht op wat er gebeurde in Rwanda toen de Hutu’s de Tutsi’s afslachtten, het werpt licht op de foto’s die we allemaal kennen van de Abu Graib gevangenis en de heel recente foto’s die deze week opdoken waarop je ziet dat Amerikaanse soldaten Afghaanse burgers dood maken, puur en alleen voor de lol.
Wat de film vooral laat zien is dat groepsdwang en een bepaalde sociale context zelfs van vreedzame mensen een soort monsters weet te maken.
Het is ook een treurige uitkomst: de solidariteit, de liefde, de warmte van mensen onderling slijt onder bepaalde omstandigheden sneller weg dan je zou denken en hopen.
En wat misschien het ergste van alles is: het blijkt dat er niet ergens diep in de menselijke ziel een soort rem zit ingebouwd, een geïnternaliseerde zelfcontrole die zegt: dit is te erg, dit mag niet. Wij zijn allemaal heel geciviliseerde mensen, we gedragen ons netjes tegenover elkaar, we zeggen sorry als we per ongeluk tegen elkaar opbotsen, we eten met vork en mes. Maar toch. Die beschaafdheid blijkt ook heel snel weg te kunnen schuren onder bepaalde condities. En dan is er helemaal geen garantie dat we ons niet zullen misdragen tegenover onze medemensen. Of je een Christen bent of een Moslim of je lid bent van het Humanistisch Verbond, het blijkt er niets toe te doen. De kampbeulen waren soms lid van de protestantse kerk of de katholieke kerk, niets biedt soelaas. Dat is waarom dat Stanford Prison Experiment zo griezelig is: er was geen rem.
En van die treurige menselijke eigenschap kunnen de leiders van genocidale regimes profiteren.
‘Inleiding tot de film The Experiment’ in het kader van de serie ‘Movies that matter’ voor leerlingen van 5 en 6 HAVO en VWO in bioskoop The Movies, Amsterdam, 24 maart 2011. (De andere inleider was Rein Gerritsen, auteur van de autobiografie Knock out. Van bankovervaller tot filosoof. 2009)