Le Play en Multatuli. Over gezinsbudgetten. (2013)

Breitner zou het graag hebben geschilderd: een stoet verkleumde vrouwen en mannen op een besneeuwd grachtje in de Amsterdamse Jordaan. Het was 18 januari 2013 en hier maakten 25 sociologen, leden van de groep ‘Dynamics of Citizenship and Culture’, een educatieve stadswandeling. Voorop liep de conservator van ‘Het Multatuli Huis’, Klaartje Groot, die haar best had gedaan om een tochtje te verzinnen dat voor sociologen interessant zou zijn. We zagen dus de overblijfselen van puissante rijkdom en diepe armoede, want sociologen onderzoeken nou eenmaal sociale ongelijkheid. Maar toen gebeurde er iets verrassends. We stonden op de Bloemgracht toen mevrouw Groot begon over Frédéric Le Play, de Franse mijnbouwkundig ingenieur, die studie maakte van gezins-budgetten en die daarom wel wordt gezien als de grondlegger van de moderne empirische sociologie. We spitsten onze half bevroren oren.

Klaartje Groot vertelde dat Multatuli belangstelling had voor het sociologisch werk van LePlay en dat hij met bewondering over hem had geschreven in ‘Idee 451’, onderdeel van het boek Ideeën, tweede bundel. (Voor wie Multatuli’s Volledige Werk (Amsterdam: Van Oorschot, 1973) in de kast heeft staan: dit essay begint op pagina 74 van het derde deel.) Zodra ik thuis was, zocht ik de bewuste passage op. Hij is geschreven in1864. Multatuli stelt dat er aan het ‘zedelijk, verstandelijk en stoffelijk welzijn’ van het Nederlandse volk veel ontbreekt en dat dat voor een groot deel is toe te schrijven aan verkeerd economisch beleid. Om zijn argument over de deplorabele ‘stoffelijke’ toestand van de bevolking van Nederland te onderbouwen, maakt hij gebruik van het boek van Le Play, Les ouvriers Européens. Uit dit boek blijkt, volgens Multatuli, dat niet alleen de Nederlandse arbeidersklasse, maar ook de middenklasse beneden het niveau staat van ‘den half-nomadischen Oeral-bewoner van Oost-Rusland.’ Eerst copieert hij wat Le Play schrijft over de inkomsten en de uitgaven van een familie van Russische herders en kolenbranders. Maar dan gaat hij zelf aan de slag. Helemaal volgens de methodologie van Le Play vermeldt hij de inkomsten en de uitgaven van een Amsterdams gezin, waarvan de kostwinner werkt op een houtzaagmolen. Het gezins-inkomen bedraagt zes gulden in de week. Het gezin bestaat uit man, vrouw en drie kinderen tussen de 7 en 10 jaar. Nauwkeurig noteert Multatuli alle uitgaven: een pond erwten, olie voor licht, contributie aan het begrafenisfonds. De conclusie is dat dit gezin 22 en een halve cent per week overhoudt voor het kopen van kleding, schoeisel, meubelen en medische hulp.

Multatuli laat het niet bij kwantitatieve gegevens alleen. Hij is de betrokkenen ook gaan interviewen. Dat gaat bij voorbeeld zo: ‘Gevraagd: Gy hebt op uw begroting 40 centen ’s weeks gebracht voor sigaren, scheren, borrels en tabak. Antwoord: Ja. Maar zeer dikwyls doe ik deze uitgaaf niet. Ik gebruik zeer zelden, en dan nog weinig, jenever. Veel zou ik ook niet kunnen betalen. Maar ik beken dat ik soms voel een opwekking nodig te hebben om niet moedeloos te worden.’ (VW, deel 3, p. 123)

Uit het stuk blijkt dat Multatuli brieven wisselde met Le Play. Hij schrijft ook dat hij van plan is om meer van dit soort gezinsbudgetten te gaan publiceren. En die gaat hij voorleggen aan de koning. Maar ja… zal de koning er dan iets aan gaan doen? Daarop antwoordt Multatuli dit: ‘Dat beweer ik niet. Maar wel beweer ik, dat een Koning zulke dingen weten moet, en dat de ministers behoren weggejaagd te worden, die hem onkundig laten van de toestand des Volks’. (VW, deel 3, p. 121)

Multatuli als grondlegger van beleidsgericht empirisch sociologisch onderzoek! Later ontdekte ik dat hierover al eerder was geschreven. Wie meer wil weten over Le Play en Multatuli, wil ik graag verwijzen naar een column van de socioloog Gerard Borst: die hier vinden is: http://www.genoeg.nl/column/gerard-borst/armoede. Gerard Borst meldt dat Multatuli zijn plan om een groot gezinsbudgetten-onderzoek op te zetten nooit heeft uitgevoerd. Dat dacht ik al. Maar toch: jammer.

‘Le Play en Multatuli’. In: Sociologie Magazine. Jaargang 21, nummer 4, december 2013. p. 17.