Jonestown (2013)

James Warren Jones was een vooruitstrevende Amerikaanse dominee. Vanaf 1964 was hij predikant en zijn felle antiracistische preken werden niet gewaardeerd. Jim Jones en zijn vrouw Marceline, die zelf wit waren, adopteerden twee kinderen met een gekleurde huid, en dat viel slecht in Indianapolis in de jaren zestig. Jones hield het er niet vol en hij begon zijn eigen religieuze gemeenschap in California. Ook hier preekte de linkse dominee over de gelijkheid tussen de rassen en hier fulmineerde hij bovendien tegen de grote verschillen tussen rijk en arm. Hij pleitte voor wat hij noemde apostolic socialism.

De kerk van Jones groeide snel, er kwamen veel zwarte kerkgangers bij, de dominee was populair onder jongeren, maar ook onder senioren. Zijn diensten trokken mensen, die hielden van swingend zingen, bezeten dansen, spreken in tongen en zo nu en dan een miraculeuze genezing.

Jones was the right man at the right place. Net toen hij in Californie aankwam, toverden de hippies San Francisco om tot the City of Love; de beweging tegen de oorlog in Vietnam, waarmee Jones het natuurlijk helemaal eens was, kwam op gang; de strijd tegen de discriminatie kreeg een nieuwe impuls. Zijn gemeenschap paste perfect in het plaatje.

Maar Jones kwam ook nu onder vuur te liggen. Er waren beschuldigingen van belastingontduiking en van ongewenste intimiteiten. Jones trok de conclusie dat de religieuze gemeenschap waarvan hij droomde niet op Amerikaanse bodem kon worden gerealiseerd. Met zo’n negenhonderd aanhangers reisde hij in 1977 naar Guyana en daar, midden in de jungle, verrees een self supporting landbouwgemeenschap.

Over deze utopische gemeenschap is in 2006 door regisseur Stanley Nelsen een documentaire film gemaakt, Jonestown, the Life and Death of Peoples Temple. Ik heb die film afgelopen woensdag aan mijn studenten laten zien, na een college over Durkheims zelfmoordtheorie. Kijkend naar de eerste helft van die film weet je al dat er iets verschrikkelijks staat te gebeuren.

Familieleden van de gemeenteleden die waren vertrokken raakten verontrust door aanhoudende geruchten. Het zou die bewoners van Jonestown, die wilden terugkeren naar de VS, onmogelijk worden gemaakt om de gemeenschap te verlaten. Er zouden mensen worden mishandeld. En dus werd een senator benaderd met het verzoek om zijn politieke gewicht in te zetten. US Congressman Leo Ryan, vertegenwoordiger voor Californië, was een man die, zoals het in de film wordt gezegd, ‘didn’t take no for an answer’. Nadat hij een poos aan het lijntje was gehouden, besloot hij om een vliegtuig te huren en met een delegatie journalisten zelf naar Guyana te vliegen om poolshoogte te nemen. In de documentaire zie je de senator door het kamp lopen, praten met de bewoners, lachen, handen schudden. Aan het eind van de laatste dag van zijn bezoek spreekt Ryan de groep toe en zegt dat hij onder de indruk is: hij sprak met mensen die hem zeiden dat dit het beste was dat ze ooit was overkomen. Een oorverdovend gejuich barst los, er lijkt geen einde aan de komen..

Maar de volgende ochtend, 18 november 1978, stopten enkele bewoners stiekem briefjes in de jaszak van de senator waarop stond dat ze mee terug wilden vliegen naar Amerika, dat ze hier in feite gevangen werden gehouden. De senator sprak erover met Jim Jones en de sfeer werd met het uur grimmiger. Ryan trok zich met zijn medewerkers terug bij het vliegtuig en stond op het punt om hals over kop te vertrekken, toen het vuur werd geopend op hem en zijn gezelschap. De senator en vijf andere mensen, onder wie de cameraman, werden doodgeschoten. Enkele uren later vertelde Jones aan zijn volgelingen dat de Verenigde Staten op een verschrikkelijke manier wraak zouden komen nemen en dat nu het moment was aangebroken om waardig afscheid te nemen. Alle leden van de groep moesten zelfmoord plegen, ‘revolutionary suicide’ zoals hij het noemde. Er bleek een grote hoeveelheid vergif klaar te liggen. De ouders moesten hun eigen kinderen met dit gif injecteren en hun stervende kinderen bijstaan; daarna moesten ze zichzelf het leven benemen door het drinken van hetzelfde gif, opgelost in een frisdrank. Sommigen deden dat vrijwillig, anderen poogden te vluchten, maar zij werden doodgeschoten door gewapende bewakers of ze kregen het gif onder dwang ingespoten. Het handjevol dat erin slaagde om aan deze hel te ontsnappen kan het in de documentaire navertellen. Onder de 909 mensen die stierven waren 276 kinderen. Sommigen noemen het collectieve zelfdoding, maar enkele geinterviewden noemen het massamoord. Van wat er gebeurde zijn geen bewegende beelden, maar alles is vastgelegd op een geluidsband, die je overal op het internet kunt vinden. Huilende kinderen, gillende mensen en daar overheen de bezwerende stem van dominee Jones:

HIER HET FRAGMENT: I, with respect, die with the beginning of dignity. Lay down your life with dignity. Don’t lay down with tears and agony. It’s nothing to death. It’s like Mac said, it’s just stepping over to another plane. Don’t be this way. Stop this hysterics. This is not the way for people who are Socialists or Communists to die. No way for us to die. We must die with some dignity … we have no choice. Now we have some choice. Do you think they’re gonna allow this to be done? And allow us to get by with this? You must be insane – children, it’s just something to put you to rest. Oh God. [Children crying.] Mother, mother, mother, mother, mother, please. Mother please. Please. Please. Don’t do this. Don’t do this. Lay down your life with your child. But don’t do this. Free at last. Keep – keep your emotions down. Keep your emotions down. Children, it will not hurt. If you’d be – if you be quiet. If you be quiet. (Bron van de tekst: http://jonestown.sdsu.edu/AboutJonestown/Tapes/Tapes/DeathTape/rose.html Geluid: Youtube, http://www.youtube.com/watch?v=OkookcrAnSE en dan van 00:35 (40) tot 00:37 (20). Typ in Youtube in: Q042)

Als je de film hebt gezien, vraag je je af: zou zoiets nu nog mogelijk zijn, in deze tijd van internet, facebook, twitter en al die andere mooie sociale media? Ik vroeg het aan docenten en studenten die de film met mij hadden bekeken. Ze waren niet al te optimistisch. Iemand zei: in die rimboe heb je met je iPhone geen bereik. Dat is zo. Het kan weer gebeuren. Karl Popper heeft het mooi gezegd. De uitspraak dat de mens van nature slecht is, is onjuist. De uitspraak dat de mens van nature goed is, is ook onjuist. Maar wat wel waar is: mensen zijn gemakkelijk bij de neus te nemen. Blijf waakzaam, kijk uit, pas op.

‘Jonestown’. Column, uitgesproken in het programma Swammerdam op het radiostation AmsterdamFM op zondag, 24 februari 2013.